Voor het volk, van het volk

Tegelijk met de invoering van het algemeen kiesrecht werd in 1917 het districtenstelsel vervangen door een evenredig kiesstelsel. Meestal wordt deze ingrijpende wijziging als volgt verklaard. Aan het districtenstelsel van 1848 lag de liberale opvatting ten grondslag dat het parlement niet van het volk, maar voor het volk was. Volksvertegenwoordigers moesten dus bekwaam, onafhankelijk en moreel hoogstaand zijn om het algemeen belang te kunnen dienen. De politieke partijen die in de jaren zeventig en tachtig van de negentiende eeuw opkwamen, vonden echter dat het parlement niet moest pretenderen 'het betere ik' van de natie te zijn. Om de bestaande politiek-ideologische verdeeldheid te weerspiegelen wilden anti-revolutionairen, katholieken en socialisten evenredige vertegenwoordiging.

Jasper Loots laat zien dat deze verklaring slechts een deel van het verhaal is. Ook de liberalen waren voor een evenredig kiesstelsel. Zij vreesden dat met de invoering van het algemeen kiesrecht 'de domme macht van de massa' het voor het zeggen zou krijgen. In een districtenstelsel werd immers diegene afgevaardigd die de helft plus één van de stemmen had behaald in een district. Weldenkende onafhankelijke kandidaten zouden geen kans maken tegen vertegenwoordigers van deelbelangen. In een evenredige vertegenwoordiging zagen de liberalen een garantie dat ook het algemeen belang nog behartigd zou worden. Zij zagen hun vermoeden bevestigd toen ze in 1918 meer dan de helft van hun zetels verloren en moesten vaststellen dat de politiek partijpolitiek was geworden. Maar hun kritiek dat ongebonden en weldenkende volksvertegenwoordigers plaats hadden gemaakt voor anonieme partijafgevaardigden verstomde toen bleek dat juist die hiërarchische partijorganisaties het domme, zelfzuchtige massa-electoraat op afstand hielden.

Een zeer actueel boek over de geschiedenis en toekomst van ons kiesstelsel